امکان سنجی گسترش روابط ایران و هند در سایه نزدیکی دهلی به واشنگتن

به گزارش راهبرد معاصر؛ ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم تلاش کرد تا روابطی راهبردی را با اروپا آغاز نماید، پس از آن به راهبرد­های منطقه­ای نظیر ناتو و همچنین روابط دوجانبه نظامی (مانند روابط نظامی با کره­جنوبی و ژاپن) روی آورد. به عقیده بسیاری از کارشناسان آمریکایی، این کشور همچنان باید بر روابط نظامی دوجانبه پافشاری نماید، زیرا همین روابط در بسیاری از مواقع راهگشای سیاست­های آمریکا بوده است؛ روابط نظامی آمریکا و سوئد از همین نوع روابط است. کارشناسان آمریکایی معتقدند روابط ایالات متحده و هند در سطحی نیست که قابل اتکا باشد و باید باتوجه به شرایط جدید گسترش یابد. آنها بیان می­دارند که با سطح روابط کنونی دو کشور، نمی­توان آنها را متحد تلقی کرد. بسط روابط با هند و ایجاد روابط راهبردی با هند، استرالیا و ژاپن برای نظم منطقه­ای مطلوب آمریکا ضروری بنظر می­رسد.

حال باتوجه به تحرکات اخیر هند در خاورمیانه و همچنین سفر رئیس جمهور کشورمان به هند، بررسی جایگاه هند در سیاست خارجی ایالات متحده و همچنین نقش هند در مسائل خاورمیانه می تواند به فهم ما از سیاست خارجی هند و ترسیم چشم انداز آینده روابط ایران و هند کمک کند.

روابط تجاری ایالات متحده با هند

یکی از انتقاداتی که ترامپ به اوباما وارد می­کرد، تراز تجاری منفی ایالات متحده در روابط تجاری دوجانبه بود. در مورد تجارت آمریکا با هند، تراز تجاری به ضرر آمریکاست. از زمان روی کار آمدن ترامپ، سعی شده صادرات به هند افزایش و واردات کاهش یابد. در جداول زیر این موضوع مورد بررسی قرار می­گیرد.

عمده کالاهای وارداتی و صادراتی آمریکا در سال 2016

کشورهایی که هند بیشترین صادرات را به آنها دارد (سال 2016)

روابط خارجی هند و منافع ایالات متحده

1- روابط هند و پاکستان

منطقه کشمیر همواره یکی از اصلی ترین زمینه­های تنش روابط هند و پاکستان بوده است. در زمان اوباما وی سعی داشت با ترغیب دو طرف به مصالحه و با روی­کار آمدن مودی در هند، امیدها به حل مسئله افزایش یافت و حتی مودی در روز کریسمس 2015 به پاکستان سفر کرد. ولی چندی بعد با حمله گروه جیش محمد به نیروهای هندی، تنش افزایش یافت.

با روی کار آمدن ترامپ، نیکی هیلی در مورد روابط هند و پاکستان اعلام کرد «ایالات متحده قصد دارد سیاست سابق خود مبنی بر عدم دخالت در مسائل دوجانبه کشورهای دیگر، تجدید نظر نماید و در مسئله هند و پاکستان بعنوان یک بازیگر فعال ایفادی نقش نماید». این موضع­گیری با استقبال پاکستان و انتقاد صریح هند همراه بود[1].

2-روابط هند و افغانستان

از آنجاییکه روابط هند و پاکستان همواره با تنش همراه بوده است، هند به افغانستان بعنوان تنها مسیر تجاری به آسیای مرکزی می­نگرد. هند سعی دارد تا با توسعه بندر چابهار، از طریق ایران به افغانستان و سپس به آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند. اما آنچه نگرانی هند را افزایش داده، حملات تروریستی به زیرساخت­های هند در افغانستان است که از توسط گروه­های وابسته با پاکستان صورت می­پذیرد.

به همین دلیل هند در سیاست­های خود نسبت به افغانستان، تغییر قابل توجهی ایجاد کرده است؛ آنها برخلاف گذشته از سیاسیت ترامپ مبنی بر افزایش نیروهای نظامی در افغانستان و حضور طولانی مدت در این کشور حمایت کرده است. همچنین هند در تلاش است تا همکاری­های امنیتی و اطلاعاتی خود با دولت افغانستان را افزایش دهد. این سیاست هند با سیاست دولت ترامپ در مورد افغانستان همخوانی دارد.

3- روابط هند با چین

چین همواره از حامیان پاکستان در زمینه تجهیزات نظامی و صنعت هسته­ای این کشور بوده است. طرح­های اقتصادی و انرژی محور چین با پاکستان و حضور چین در اقیانوس هند از جمله نگرانی­های هند در این زمینه محسوب می­شود. طرح CPEC که یکی از طرح­های یک­کمربند یک­راه است، از جمله همین طرح­ها محسوب می شود. در همین زمینه چین 60 میلیارد دلار در پاکستان سرمایه­گذاری کرده است. این درحالی است که هند با ابتکار یک­کمربند یک­راه به شدت مخالفت کرده و در آن هیچگونه مشارکتی ندارد (نقش ایالات متحده در این زمینه قابل انکار نیست).

حضور چین در کشورهای همسایه هندوستان و توسعه بنادر سریلانکا و بنگلادش توسط چین، سبب کاهش نفوذ هند در منطقه و افزایش حضور و نفوذ چین خواهد شد و هند از اینج هت بسیار نگران می­باشد. در سال 2017 چین تنها عضو شورای امنیت بود که با شناسایی رهبر گروه جبش محمد بعنوان تروریست مخالفت کرد و همچنین مانع از پیوستن هند به گروه کشورهای تولید کننده هسته­ای[2] شد. همین موارد نیز از جمله تنش­های بین هند و چین محسوب می­شود.

البته با وجود این موارد، روابط دوجانبه خوبی میان دوکشور برقرار است و چین بعنوان اولین شریک تجاری هند محسوب می­شود. در ژوئن 2017 نیز هند و پاکستان به عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای درآمدند و این نشانه مثبتی در روابط دو کشور محسوب می­شوند.

4- روابط هند و ایران

ایران و هند در گذشته روابط مثبت و سازنده­ای را تجربه کردند؛ البته در هر زمانی که هند با سیاست­های آمریکا و غرب همراه می­شد، روابط با ایران تیره می­شد: نمونه­اش همراهی تمام و کمال هند با تحریم­های نفتی علیه ایران و همچنین برهم زدن پروژه خط لوله صلح و یا همین اواخر و تعلل و تردید هند درمورد توسعه بند چابهار که بدلیل مشخص نبودن سیاست آمریکا در قبال ایران می­باشد.

همانطور که در چهار مورد بالا اشاره شد، در اغلب موارد سیاست­های هند با آمریکا همراه بوده است و هند بعنوان کشوری تلقی می­شود که قرار است بواسطه حمایت­های آمریکا در برابر نفوذ چین در منطقه شرق و جنوب آسیا (بهمراه ژاپن) ایستادگی نموده و مانع از افزایش نفوذ این کشور شود. به همین دلیل است که در راهبرد اوباما و ترامپ نسبت به این کشور تغییر چندانی حاصل نشده است.

همکاری نظامی و امنیتی امریکا با هند

بعد از لغو تحریم­های ایالات متحده علیه هند در سال 2001، روابط نظامی دو کشور آغاز شد. سال 2005 نقطه عطفی در آغاز روابط نظامی و امنیتی هند و ایالات متحده محسوب می­شود[3]. این روند در سال 2015 ادامه و گسترش ویژه­ای یافت. در همان سال دو طرف با تصویب «راهبرد مشترک در قبال منطقه پاسیفیک و جنوب اقیانوس هند[4]» (JSV) گام مهم دیگری در رابطه با همکاری­های نظامی و منطقه­ای برداشتند.

همکاری­های نیروی دریایی دوکشور در میان سایر همکاری­های نظامی از اهمیت ویژه­ای برخوردار بوده است. دوکشور در سال 2016 به توافقی در زمینه همکاری­های نظامی دست­ یافتند[5].

هند از سال 2088 تا 2017 بالغ بر 15 میلیارد دلار از آمریکا تجهیزات و عدوات نظامی خریداری کرده است. این خریدها عبارتند از: هواپیمای ترابری سی 130، هواپیمای P8I که در نیروی دریایی استفاده می­شد، موشک Harpoon، هلیکوپتر های آپاچی و چینوک. علاوه بر این، آمریکا در آینده تعداد مضاعفی از جنگنده­های اف 16 و اف 18 را به هند خواهد فروخت.

هند در دوره اوباما و ترامپ

به عقیده کارشناسان ایالات متحده، هند از جمله معدود کشورهایی است که رویکرد دولت ترامپ، ادامه دهنده روند دولت اوباماست. در واقع راهبرد آمریکا در زمان اوباما و ترامپ افزایش روابط اقتصادی، سیاسی و نظامی برای مقابله با نفوذ چین در منطقه است. این رویکرد در کلیت هیچگونه تغییری نکرده است، ولی از آنجاییکه دولت ترامپ نسبت به اوباما سعی دارد نقش بیشتر و پررنگ­تری را در معادلات افغانستان، پاکستان و خاورمیانه ایفا کند، یقینا دولت ترامپ از هند انتظار دارد در مسائل منطقه­ای نقش موثری­تری را ایفا کند[6].

از دیگر تفاوت­ها نسبت به دوره اوباما نیز می­توان به تلاش ترامپ برای کاهش تراز تجاری آمریکا در تجارت خود با هند اشاره کرد. ترامپ سعی دارد صادرات ایالات متحده به هند را افزایش دهد و همزمان از حجم واردات از هند بکاهد.

ویژگی متمایز هند

از جمله امتیازات هند نسبت به سایر کشورها و شرکای ایالات متحده این است که آنها از آمریکا درخواست نکردند چتر امنیتی خود را بر سر آنها بگشاید و به آنها تضمین امنیتی بدهد. هند نیازی به تضمین امنیتی آمریکا ندارد و درواقع ورود آمریکا به مسائل امنیتی هند (نظیر کشمیر) اوضاع را بدتر خواهد کرد. این امتیاز بسیار حائز اهمیت است و آمریکا به نسبت به بسط روابط مایل­تر خواهد کرد. ایالات متحده فقط باید به هند نشان دهد که این کشور هند را متحد راهبردی خود می­داند و مسائل آن منطقه برای آمریکا دارای اهمیت فوق­العاده­ای است. همین موضوع هند را ترغیب می­نماید که نسبت به ایجاد ثبات در منطقه نقض موثر خود را ایفا نماید[7].

هند در راهبرد امنیت ملی ترامپ

راهبرد امنیت­ملی بوش تلاش داشت تا آمریکا را در همه مسائل جهانی درگیر کرده و آمریکا نقش محوری را در همه آنها ایفا نماید. اوباما سعی داشت در راهبرد امنیت ملی خود نقش محوری آمریکا را در بحران­های بین­المللی کمرنگ سازد. راهبرد امنیت­ملی ترامپ چیزی بین این دو می­باشد؛ یعنی آمریکا در روند تغییرات حکومت­ها نقشی ایفا نخواهد کرد، ولی هرجا منافع ایالات متحده اقتضا نماید، این کشور با تمام قوا وارد خواهد شد. در همین راستا، ایالات متحده خواهان افزایش روابط نظامی با هند، استرالیا و ژاپن است تا منافع ایالات متحده در جنوب و شرق آسیا تامین شود[8].

درخواست از هند برای نقش آفرینی در منطقه

در سخنرانی خود راجع به افغانستان هم ترامپ از هند بعنوان «شریک اقتصادی و امنیتی» ایالات متحده یاد کرد و نقش این کشور در ثبات منطقه را بسیار مهم توصیف کرد. ترامپ از هند درخواست کرد تا فعالیت­های اقتصادی و توسعه محور خود در افغانستان را افزایش دهد. نکته ای که تاکنون هیچ یک از مقامات آمریکایی به آن اشاره­ای نکرده بودند، زیرا حضور هند را باعث ناخشنودی پاکستان تلقی می­کردند، ولی ترامپ این سنت را تغییر داد. این نشاندهنده تغییر نگاه ایالات متحده نسبت به حضور هند در معادلات منطقه­ای است. این موضوع در سفر جیمز متیس به هند در سپتامبر 2017 نیز مطرح شد و او از هند خواست تا در مسائل امنیتی منطقه­ای و مخصوصا افغانستان نقش بیشتری ایفا نماید[9].

روابط هند با اسرائیل و اعراب

از جمله اصلی ترین راهبردهای ترامپ، مقابله با حضور و نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه می­باشد، لذا در همین راستا روابط خود با اسرائیل و اعراب را مستحکم­تر ساخت. سفر نخست­وزیر هند به اسرائیل در جولای 2017 و همچنین رایزنی­های او با شورای همکاری خلیج فارس، نشاندهنده حرکت در همان مسیری است که ایالات متحده از هند انتظار دارد و درواقع چراغ سبزی است به سیاست­های ترامپ برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه[10]. سفر چند روز قبل نتانیاهو به هند نیز در همین راستا قابل تحلیل می­باشد.

از طرفی دیگر، هند بدنبال تنوع بخشی به منابع انرژی خود می­باشد و تلاش دارد علاوه بر ایران، از کشورهای عربی خلیج فارس نیز نفت وارد کند تا امنیت انرژی خود را تامین نماید. از طرفی دیگر، جمعیت 400 میلیون اعرابی منطقه، بازار بسیار مناسبی برای کالاهای هندی محسوب می­شود[11].

ضرورت مقابله با هنجارهای نامطلوب

از جمله دلایلی که ضرورت روابط راهبردی هند و آمریکا را یادآور می­شود، چین است. البته بنا بر اعلام کارشناسان آمریکایی، ایالات متحده و هند (حداقل در ظاهر) قصد مقابله و محدود کردن فعالیت­های چین در منطقه را ندارند، ولی از آنجایی­که ارزش­های دوطرف متفاوت است، آمریکا و هند قصد دارند در مقابل تلاش چین برای تغییر هنجارهای بین­المللی بایستند[12]. در این راستا، ایالات متحده از هند درخواست کرده تا در سازمان­های منطقه­ای شرق و جنوب آسیا مشارکت فعال داشته باشد و بتواند به مقابله با چین بپردازد. عضویت چین در سازمان همکاری شانگهای و همچنین تلاش برای نقش آفرینی در همکاری­های اقتصادی آسیا پسیفیک (APEC) از نمونه­های آن محسوب می­شود[13].

مقابله با چین

طرح­های اقتصادی و نظامی چین در منطقه جنوب و شرق آسیا ازجمله نگرانی­های مشترک هند و ایالات متحده بوده است. از جمله طرح­های اقتصادی چین، یک کمربند یک راه است. در راهبرد امنیت ملی ترامپ آمده است که «ایالات متحده خواهان بسط روابط اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی است» و همچنین «ترغیب هند به افزایش نقش­آفرینی اقتصادی در منطقه» از جمله راهکارهای آمریکا برای مقابله با نفوذ اقتصادی چین در منطقه است[14].

علاوه بر این، چین سرمایه­گذاری­های کلانی را در زمینه زیرساخت در شرق آسیا، جنوب آسیا و خاورمیانه انجام داده است و ایالات متحده قصد دارد باهمراهی ژاپن و هند، با این اقدامات چین مقابله نماید[15].

ایالات متحده همواره تلاش کرده تا در دریای چین جنوبی، وضعیت موجود را حفظ نماید؛ این درحالی است که چین موفق شده از لحاظ دریایی و هوایی آن منطقه را مجهز به تسلیحات نظامی نماید. برای مقابله با تهدیدات احتمالی چین در این منطقه، ایالات متحده نیازمند همراهی سیاسی و اقتصادی ژاپن و هند می­باشد[16].

نتیجه­ گیری

مداقه در سیاست خارجی هند نشان می دهد که این کشور به منظور تامین منافع اقتصادی حاضر است با هر طرفی که بیشتر خواسته هایش را برآورده سازد، وارد همکاری شود. در این راستا، ایالات متحده امریکا بیش از هر قدرت دیگری، خواسته های سیاسی و اقتصادی هند را برآورده می سازد و از همین رو، دهلی، هیچگاه مسیری خلاف جهت با واشنگتن را طی نکرده است. هند همانند امریکا از ناحیه چین احساس خطر می کند و این مسئله نوعی اتحاد طبیعی میان دو طرف بوجود آورده است. در سطح منطقه غرب آسیا هم هند که تا چندی است متاثر از سیاست "نگاه به غرب" خود، سطح روابط با بازیگران این ناحیه را گسترش داده، اولویت های امریکایی قابل مشاهده است. از همین رو می توان گفت که ثمره سفر رئیس جمهور به دهلی به احتمال زیاد چیزی بیشتر از قراردادهای اقتصادی که منافع دهلی را بیش از تهران تامین می کند، نخواهد بود.